Badania postaw

Postawa

Względnie stałe przychylne lub nieprzychylne wartościowanie obiektu, które wyznacza stan gotowości do działania. Przez kształtowanie określonej postawy można wpływać na zachowania zarówno szkodliwe społecznie (palenie papierosów, etniczna dyskryminacja), jak i pożądane (postawy wyborców, konsumentów).Postawa to pozytywna lub negatywna ocena obiektu.

Automatyczna aktywizacja postawy - sama obecność obiektu może wywoływać z pamięci związane z nim oceny – bez wysiłku i bez udziału świadomości

priming – obiekt postawy i przymiotnik, ocena konotacji przymiotnika, pozytywna czy negatywna.

Postawa jawna

to wyrażana, deklarowana przez człowieka ocena, jego stosunek np. do marki lub jakiegoś produktu, kształtuje się w efekcie analizy różnych cech obiektu i prawdopodobieństwa ich posiadania przez obiekt. Kształtuje się też pod wpływem warunkowania klasycznego (łączenie obiektu i pozytywnego lub negatywnego bodźca).  

Postawa powstaje też na skutek autopercepcji – rozpoznaje postawę po własnym zachowaniu. Postawa jawna ma wpływ na zachowanie wtedy, gdy jednostka ma możliwość zwrócenia świadomej uwagi na przedmiot swej postawy i zastanowienie się nad zachowaniem. Zatem by postawa jawna (mająca charakter refleksyjny) była dominująca, człowiek musi mieć wolne zasoby poznawcze i motywację.

Postawa utajona

(Greenwald i Banaji) to nieświadome dla człowieka jego ustosunkowanie się np. do danego produktu czy marki. To niezidentyfikowane ślady przeszłego doświadczenia, które mogą wpływać na reakcje, nawet gdy doświadczenia te nie są pamiętane i dostępne na poziomie świadomym. Postawy utajone powstają w wyniku tzw. utajonego poznania, czyli uczenia się podprogowego (priming) lub wskutek „zautomatyzowania się” jawnych wcześniej postaw.

To drugie polega to na tym, że procesy refleksyjne (świadome), jeśli są wielokrotnie powtarzane w ten sam sposób, zaczynają funkcjonować bez udziału świadomości, stają się procesami automatycznymi.  W ten sposób powstają na przykład różnorodne uprzedzenia i przesądy, czyli mocno zakorzenione w automatycznej, podprogowej sferze psychiki stereotypy.

To nieuświadomiony zapis przeszłych doświadczeń (wychowanie, kultura). Wpływa na zachowanie w warunkach, gdy uruchamiane są procesy automatyczne (brak zasobów poznawczych lub motywacji, by zastanowić się nad swoją postawą). Powstaje na skutek nieświadomego warunkowania.

Postawa utajona kieruje zachowaniami spontanicznymi, gdy nie jest możliwa świadoma kontrola naszego zachowania np. ze względu na obecność dystraktorów. Brak dostępności wolnych zasobów poznawczych i motywacji umożliwiają uruchomienie postawy utajonej zamiast jawnej. W warunkach świadomej kontroli nawet osoby bardzo uprzedzone w stosunku do pewnej grupy będą zachowywały się przyjaźnie i życzliwie. Źródło działania postaw utajonych jest trudne do zidentyfikowania, ponieważ wynikają one z wcześniejszych doświadczeń, których nie jesteśmy świadomi np. światopogląd ukorzeniony przez rodzinę (rasizm, nacjonalizm).

Postawa utajona jest lepszym zdaniem psychologów niż postawa jawna predyktorem zachowań dotyczących uprzedzeń i stereotypów (zjawiska trudno kontrolowane).

Wyjaśnieniem przyczyn obserwowanych rozbieżności między postawą a zachowaniem są trudności – intencjonalne bądź nieintencjonalne – z ujawnieniem postawy przez osobę.

Wynikają one z dwóch podstawowych powodów:

- ludzie nie zawsze chcą ujawniać swoje prawdziwe postawy, ponieważ się ich wstydzą, nie akceptują lub nie zgadzają z ogólnie obowiązującymi normami

- ludzie nie zawsze znają swoje prawdziwe postawy, nie zawsze są ich świadomi.

Oba te wyjaśnienia implikują do pewnego wymiaru postawy, który ma postać utajoną.
IAT

Badania prowadzone z użyciem metody IAT (Test Utajonych Skojarzeń, Greenwald) pokazały dużą rozbieżność lub wręcz brak związku między postawami jawnymi (kwestionariusz) a utajonymi (IAT). Np. deklaracja pozytywnych postaw wobec Afroamerykanów na poziomie jawnym, a na poziomie utajonym ujawnianie postaw negatywnych.

Specyfika postaw utajonych

Dla zrozumienia koncepcji dualizmu procesów poznawczych ważne jest rozróżnienie między:

- procesami szybkimi, opartymi na emocjach, prostych skojarzeniach, heurystykach, często o charakterze automatycznym.

- procesami wolnymi, wymagającymi wysiłku poznawczego, opartymi na systematycznym rozumowaniu.

Dualizm postaw

Jest to sytuacja, gdy ten sam obiekt postawy jest oceniany w różny sposób na dwóch poziomach:
- poziom automatyczny, utajony
- poziom kontrolowany i jawny.

W przeciwieństwie do postaw ambiwalentnych, gdzie osoba odczuwa wewnętrzny konflikt wobec obiektu postawy, w postawach dualnych osoba nie odczuwa rozbieżności, ponieważ, ze względu na rozłączność systemów, obydwie postawy nie są dostępne jednocześnie, a dostępność zależy od sytuacji.

Dualizm postaw

Np. doświadczona badmintonistka od lat serwuje lotkę w ten sam sposób, nie zastanawiając się jak to robi. Aby poprawić skuteczność, uczy się nowego ustawienia nadgarstka i teraz stosuje tylko tą metodę, ale nie oznacza to, że jej dawne przyzwyczajenia zanikły. Zostały tylko uśpione, ale pewnie w niektórych warunkach (zmęczenie) zostaną zaktywizowane automatycznie i niekontrolowanie.
Rozbieżność postaw jest raczej konsekwencją złożoności postaw i nie można mówić o jednym typie relacji miedzy postawami jawną i utajoną.
Greenwald i Banaji wyodrębnili cztery typy relacji wynikających z dwóch wymiarów:
- świadomość istnienia postawy pierwotnej (tej, która uległa utajnieniu)
- możliwości i motywacji do jej zastąpienia (stłumienie) przez postawy jawne.

W ten sposób psycholodzy określili   typy postaw:  

zrepresjonowana  

rozszczepiona (niezależne systemy)  

świadomie zastąpiona  

automatycznie zastąpiona

Typy postaw

Represja

to sytuacja, gdy postawa utajona jest utrzymywana poza świadomością, gdyż zagraża podmiotowi.

Rozszczepienie

niezależne oceny obiektu postawy równolegle w obu systemach. Systemy te mają wpływ na zachowanie: jeden wpływa na reakcje kontrolowane, drugi na automatyczne.

Świadome zastąpienie

to sytuacja, gdy człowiek jest w pełni świadomy swojej postawy utajonej, ale postrzega ją jako niewłaściwą i niepożądaną, dlatego stara się zastąpić ją inną postawą.

Automatyczne zastąpienie

proces zastępowania jednej postawy nową jest w tym przypadku automatyczny i nie podlega woli osoby.

Związki między postawami jawnymi i utajonymi

Twórcy koncepcji postaw utajonych – Greenwald i Banaji – przyjęli, że skoro postawy utajone są tym, czego osoba nie chce lub nie może ujawnić, to z definicji są one odmienne od postaw jawnych.

Jednak jest z tym różnie.Ciężko jest zgeneralizować uniwersalne związki między postawami jawnymi i utajonymi.

Postawy jawne vs utajone

Ogólnie można stwierdzić, że w sytuacji:

- zagrażającej (gdzie aktywizuje się stereotyp i uprzedzenie) – postawa utajona jest inna od jawnej (postawy deklarowane kwestionariuszem oraz IAT wobec Afroamerykanów) i dlatego nieakceptowana lub z innych powodów nieuświadamiana

- niezagrażającej – warstwa jawna i utajona mogą być spójne. W konsekwencji oznacza to, że reakcja ujawniona pod wpływem aktywacji postawy jawnej będzie podobna do ujawnionej w wyniku aktywacji postawy utajnionej. Postawa utajona może mieć powolny, modyfikujący wpływ na postawę jawną – w tym jej warstwę treściową – która stopniowo, pod wpływem warstwy utajonej będzie ulegała zmianom.

W takim wypadku można powiedzieć, że postawy utajone mogą mieć funkcję korygującą wobec uświadamianych postaw jawnych. To, czy nastąpi zmiana postawy jawnej pod wpływem postawy utajonej, zależy prawdopodobnie od motywacji i możliwości osoby do utrzymania swojej postawy jawnej. Przykład z obszaru postaw konsumenckich np. gdy osoba na podstawie informacji o parametrach technicznych nowego samochodu i jego dobrej jakości ma pozytywną postawę jawną wobec tego produktu. Jednak na podstawie różnych oddziaływań peryferycznych (czyli nie skupianie się na treści, tylko na czynnikach zewnętrznych) wytwarza się w tej osobie negatywna utajona postawa wobec marki.

Po pewnym czasie osoba w sposób nieświadomy może zacząć modyfikować swoją jawną postawę i czynić ją spójną z postawą utajoną. Może – często nieświadomie – poszukiwać informacji negatywnych na temat danej marki, czego konsekwencją będzie automatyczne i nieuświadamiane przeformułowanie postawy jawnej.